Synagoga i cmentarz żydowski

    Rawita Witanowski podaje, że w roku 1564 w Chęcinach domów było 296, z czego Żydzi, których wówczas zamieszkiwało tu dziewięć osób, posiadali 2. Sto lat później Żydzi stanowili już 15 % mieszkańców, a po upływie następnych stu lat niemal 90 %.
      Już około połowy XVI stulecia chęcińscy mieszczanie zaczęli niepokoić się wzrastającą liczbą Żydów w mieście. Pisze Rawita: „zebrawszy się na ratuszu w 1581 r. postanowili:, którą to uchwałę, czyli ‘plebiscyt’ król Stefan Batory, przywilejem datowanym w Warszawie d. 12 lutego tegoż roku na sejmie generalnym zatwierdził”. Król nakazał też staroście chęcińskiemu, „ażeby tego dozierał, w tym Mieszczanie krzywdy nie mieli”.
       W roku 1601 zawarta została pomiędzy chrześcijanami a Żydami tak zwana „ugoda”, w której zapisano: „ażeby nie więcej dwóch gospodarzy, inkludując w ta Familią Zięciów i Synów Gospodarzami nie było, a w Rynku nie ważyli się kupować Domostw i po ulicach, bo pod konfiskacyą dwiema Żydom tylko w konsplanacyi wyrażonym: Jakubowi i Izaakowi. Sukno przedawać do lat 6 tylko pozwolono; Trunków żadnych ani robić, ani szynkować nie godzi się, miód jednak wolno im robić będzie, ale nikomu jak samym Żydom przedawanie miedzy sobą, byle go Chrześciyanom nie przedawali...”. W roku 1669 miał miejsce w Chęcinach „tumult”, który choć wywołany całkiem błachą przyczyną, w efekcie przyniósł Żydom straty na „zdrowiu i mieniu”, a także na dłuższy czas pogorszył wzajemne stosunki. Działania chęcińskich Żydów na rzecz poprawy ich sytuacji znane były w całej Polsce i z czasem zaczęły przynosić pozytywne skutki. Ukoronowaniem ich starań był dekret Rady Nieustającej z 17 czerwca 1777 roku, w którym uzyskali prawo swobodnego osiedlania się w mieście.
      Synagoga w Chęcinach zbudowana została po roku 1638, w którym wydany został przywilej zezwalający na budowę. Jest obiektem murowanym, pokrytym tynkiem. Ma plan prostokąta, z prostokątną, wysoką, zagłębioną w ziemi salą, poprzedzoną sienią, przy której jest z boku niewielka izba, a nad nią oratorium dla kobiet. Przybudówki są nowsze od korpusu synagogi – większa z nich, umieszczona za salą i przykryta płaskim stropem, przeznaczona jest dla kobiet. Wnętrza korpusu synagogi przykrywają sklepienia kolebkowo krzyżowe i kolebkowe z lunetami. W sali głównej sklepienia podpierają wsporniki w formie głowic, ze śladami stiukowej dekoracji; w izdebce wykonane są stiukowe żebra ze zwornikiem. Dach jest czterospadowy, łamany, tak zwany polski. Narożniki budynku wzmocnione są szkarpami. Swobodnie rozmieszczone otwory okienne zdobią skromne, późnorenesansowe, kamienne obramienia.
      Wnętrze sali pokrywały kiedyś polichromie. Aron-ha-kodesz – zwany potocznie ołtarzem na rodały wykonany jest z czarnego marmuru, z intarsjami z marmuru chęcińskiego i polichromią. Wieńczy go późnorenesansowy kartusz z koroną, częściowo zniszczony. Portal prowadzący z sieni do sali jest wczesnobarokowy z 2. ćwierci XVII stulecia – ma uszakowe obramienia wzbogacone wolutami.
     Synagoga gruntownie remontowana (i rozbudowana) była po pożarze z roku 1905. Poważnych uszkodzeń doznała też w latach 1939 – 44. W 1942 roku hitlerowcy zgromadzili wokół synagogi ponad 4 tysiace osób, które następnie wywieziono do obozu zagłady w Treblince. W ten sposób zakończyła się historia obecności Żydów w Chęcinach.  W latach 1991 – 92 prowadzone były prace remontowe, w ramach których uzupełniono tynki, pomalowano wnętrza, wyrównano posadzkę w sali głównej, odnowiono drzwi wejściowe, a w oknach od strony zachodniej i od południa osadzono kraty. W budynku synagogi miały swoją siedzibę kino miejskie „Marmury” oraz Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury.

Kirkut:

Cmentarz zlokalizowany jest na południowo-wschodnim zboczu Góry Zamkowej. Najprawdopodobniej założony został w II połowie XVII wieku - w 1660 roku chęcińscy Żydzi zeznali królewskiemu lustratorowi, że posiadają przywilej na "kierchow". Późniejszy przywilej, z 1668 roku, zagwarantował im prawo restauracji cmentarza.

Na terenie nekropolii znajduje się ponad 100 nagrobków, w przeważającej większości w formie macewy, wykonanych z piaskowca i chęcińskich zlepienców (przypominających marmur). Prostokątne płyty zwieńczone są łukami o różnorodnych profilach, ozdobione tradycyjnymi żydowskimi elementami architektonicznymi, symbolicznymi płaskorzeźbami z ornamentyką roślinną i zwierzęcą oraz wyobrażeniami przedmiotów kultu religijnego. Hebrajskie inskrypcje są większości nieczytelne na skutek zniszczeń spowodowanych warunkami atmosferycznymi, co praktycznie uniemożliwia precyzyjne ustalenie daty ich powstania. Analiza A. Penkalli wykazała, że najstarsze pochówki pochodzą z II połowy XVII wieku. Większość datowana jest na koniec wieku XIX oraz okres międzywojenny. Nagrobki są zorientowane i zlokalizowane rzędowo, nie występuje podział na kwatery.